Κριτική-άποψη που έκανε ο φιλόλογος μέσης εκπαίδευσης και ποιητής Γεώργιος Κουλιάνος για το νέο μας αστυνομικό μυθιστόρημα Ο Δόγης στην παρουσίαση των Ιωαννίνων

  

“Μισούσε τις δεύτερες ευκαιρίες. Θεωρούσε ότι τις έχουν ανάγκη οι μέτριοι, οι ανεπαρκείς. Οι ικανοί απλώς αποδέχονται τις συνέπειες των λαθών τους”.

       Με αυτό το μότο του κεντρικού ήρωα θα ξεκινήσω τη σημερινή παρουσίαση του νέου φιλόδοξου μυθιστορήματος του Κώστα Παύλου. Κι αυτό γιατί στη φράση αυτή βρίσκεται συμπυκνωμένη η φιλοσοφία ζωής, ο αξιακός κώδικας  κι ο βασικός οδηγός δράσης του πρωταγωνιστή. Τέτοια αποστάγματα εμπειρίας και γνώσης θα βρούμε κι άλλα μέσα σ’ αυτό το τρίτο κατά σειρά μυθιστόρημα αστυνομικής πλοκής, με το οποίο φιλοδοξεί να μας ταξιδέψει σήμερα η αεικίνητη συγγραφική πένα του Κώστα Παύλου. Να σημειώσω εδώ ότι ο Δόγης δεν φέρει στο σώμα του κειμένου μονάχα τέτοιας υφής και ποιότητας διανοητικά διαμάντια. Διαθέτει πλήθος άλλες συγγραφικές και μυθοπλαστικές αρετές, ικανές να τον κατατάξουν, χωρίς υπερβολή, στην πρωτοπορία της νεοελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας. Ο Παύλου αυτή τη φορά δεν αρκείται σε μια ευχάριστη έως διεγερτική πρόταση μυθοπλασίας, αλλά επιχειρεί υψηλές πτήσεις, δίνοντας στον Δόγη του, κατά περίπτωση, και τροφή για σκέψη στους αναγνώστες. Αυτό όμως δεν θα το αναλύσει εδώ ο ομιλών. Θ’ αφήσει να το ανακαλύψουν οι συνήθως ανυπόμονοι αναγνώστες του είδους, γενικότερα οι αναγνώστες της καλής μυθοπλασίας, καθώς  και οι συμπαθείς κριτικοί που ενδεχομένως θα ασχοληθούν μαζί του.

       Ο Δόγης είναι το τρίτο και, κατά την άποψή μου, πιο ώριμο μυθιστόρημα του Κώστα Παύλου. Για την ιστορία, να πούμε πως προηγήθηκαν, με τη σειρά που εμφανίστηκαν στα εκδοτικά πράγματα, «Οι εξισορροπιστές» κι ο «Κοσμηματοπώλης». Και αυτό το βιβλίο, όπως και τα προηγούμενα, ανήκει στο είδος που καθιέρωσε τον Κώστα ως ένα δεξιοτέχνη μάστορα της πλοκής καταστάσεων με έντονο το στοιχείο του σασπένς και των ανατροπών.

       Ο δόγης είναι , όπως και τα προηγούμενα έργα του συγγραφέα, ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα, διαρθρωμένο σε ευάριθμα κεφάλαια. Κάθε τίτλος κεφαλαίου παραπέμπει σ’ ένα θεματικό κέντρο. Και εδώ η υπόθεση, με την τεχνική in medias res, ξεκινά απ’ το σημείο μηδέν της υπόθεσης, την αποκάλυψη ενός εγκλήματος, ένα έγκλημα που πυροδοτεί και, επανερχόμενο ως αφετηρία και συνάμα ως πυρήνας της δράσης, ανανεώνει κάθε φορά τις συνιστώσες της πλοκής, συνυφαίνοντας τον κύριο κορμό και τα επιμέρους βασικά ζητούμενα. Στον Δόγη, σε αντίθεση με τις προηγούμενες δουλειές του Παύλου, είναι περιορισμένο το εύρος της καθεαυτού δράσης, ενώ είναι εξαιρετικά διευρυμένα τα όρια του διαλογικού, ή άλλως του ανακριτικού – ερευνητικού μέρους.

        Μια κοινωνική μάζα πάλαι ποτέ ισχυρή, όμως τώρα αποδυναμωμένη, έναν περίγυρο οριακά έκλυτο, με ελάχιστο έρμα ηθικής και υπόβαθρο νομιμότητας μας παρουσιάζει στον Δόγη ο Κώστας Παύλου. Μας συστήνει έναν εσμό ανθρώπων που ρέπει προς τον παρασιτισμό και κινείται στις παρυφές της έκνομης δράσης, ανθρώπους που  είναι υποδουλωμένοι  στα πάθη και τις σκοτεινές ροπές τους. Η ίντριγκα, οι εκβιασμοί, τα ένοχα θανάσιμα μυστικά, οι δολοπλοκίες, οι υπόγειες συναλλαγές, η χαλαρή κι αλά καρτ αίσθηση του δικαίου συνθέτουν ένα βαρέως πάσχοντα οργανισμό.

        Να ξεκινήσουμε την περιήγηση στον κόσμο του Δόγη, αξιωματικά, με την επισήμανση κάποιων διαφορών και κάποιων ομοιοτήτων που παρατηρούνται εδώ σε σχέση με τα προηγούμενα έργα του Παύλου: Ειδικά σε σχέση με τον ‘Κοσμηματοπώλη’ οι εμφανείς διαφορές του Δόγη εστιάζονται στα εξής σημεία: 1^ον Στην έμφαση που δίνεται εδώ στην ψυχολογική παράμετρο. Το ψυχολογικό προφίλ των ηρώων, διαυγές κι αποκαλυπτικό, φωτίζεται μέσα από εξαντλητικούς κι έντονους διαλόγους και 2^ον Στην ατόνηση, στην περίπτωση του Δόγη, του στοιχείου του εντυπωσιασμού. Δεν θα βρούμε εδώ καταιγιστική δράση με ενσωματωμένο το στοιχείο του εντυπωσιασμού. Το μοτίβο της καταδίωξης, αγαπημένο σ’ αυτή τη λογοτεχνία, μας προσφέρεται εδώ σε πολύ μικρές δόσεις. Ο Δόγης είναι ένα βιβλίο περιγραφών και διαλόγων, κι από αυτή την άποψη το στοίχημα που κλήθηκε να βάλει ο συγγραφέας με τον εαυτό του ήταν πολύ μεγάλο.

       Στις ομοιότητες ανάμεσα στον Δόγη και στο προηγούμενο μυθιστόρημα του Παύλου, θα συγκαταλέγαμε και τη σκόπιμη επιλογή της γενέθλιας πόλης του ως σκηνικού για τα εκτυλισσόμενα γεγονότα. Επίσης, και εδώ, όπως και στο προηγούμενο μυθιστόρημα, ο κεντρικός ήρωας είναι μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Πρόκειται για ένα αστυνομικό ξεκομμένο από το σώμα, αποσυνάγωγο, αλλά με όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον φλογισμένο ‘μάρτυρα’, αν μου επιτρέπετε την έκφραση, που είναι αποφασισμένος να φτάσει ως το τέλος, κι ας γνωρίζει ότι αυτό το τέλος θα τον οδηγήσει μοιραία σε δυσάρεστες για τον ίδιο αποκαλύψεις. Ένας δαιμόνιος τύπος είναι ο διώκτης πρωταγωνιστής, ένας οδοστρωτήρας αμοραλιστής που δεν ορρωδεί προ μηδενός εμποδίου, είτε υλικού είτε ηθικού, για να φτάσει στον τελικό στόχο του. Μοναδικό ανάχωμα (;), σημείο εφόρμησης (;) στην πορεία του αυτή η αγάπη για τη θυγατέρα του, που αποτελεί και την  αχίλλειο πτέρνα του. Η ενοχική ματιά του σε αυτή τη σχέση είναι καθοριστικός παράγοντας σε πτυχές της μυθοπλασίας, καθορίζει στάσεις κι αντιδράσεις.

      Ο κεντρικός ήρωας στον Δόγη είναι στον εργασιακό του χώρο ένα στοιχείο ακραία προκλητικό, αντιδραστικό και οξύθυμο. Ουσιαστικά ο ήρωας δρα και κινείται έξω απ’ αυτόν, ερήμην του, εντελώς αυτονομημένος. Η προσωπικότητά του, η στιβαρή εργαλειοθήκη του, αλλά και η κατά συνθήκη συγγραφική άδεια του το επιτρέπει. Οι επαφές και οι συνεργασίες, ακόμη και ως ιδέα, του προκαλούν αποτροπιασμό. Ώρες ώρες η συμπεριφορά του είναι χαοτική. Είναι τόσο οξύθυμος, ώστε χωρίς οίκτο, χωρίς ενδοιασμούς καταρρακώνει αξιοπρέπειες κι εξουθενώνει με εξαιρετικά βίαια μέσα τους μάρτυρες που ανακρίνει προκειμένου να εκμαιεύσει ζωτικές πληροφορίες. Ωστόσο το μυαλό του, ερευνητικό κι ανήσυχο, δουλεύει συγκροτημένα και πυρετωδώς. Οι εξελίξεις σαν μια τεράστια ελκτική δύναμη, τον αποσπούν από μια χαλαρή αίσθηση καθήκοντος σε μια αδήριτη ανάγκη για δαιμονική δράση. Έχει, θα λέγαμε, τον τρόπο του, άσχετα αν αυτός βρίσκεται στις παρυφές του νόμιμου κι αποδεκτού. Μια ακόμα παρατήρηση είναι πως και αυτός, όπως και ο κεντρικός ήρωας του ‘Κοσμηματοπώλη’, κουβαλάει ένα άγος από το παρελθόν, μια βαριά σκιά που στοιχειώνει το παρόν του με δύναμη καταλυτική. Έχει κακή έξωθεν μαρτυρία, όμως αυτό είναι το τελευταίο που τον ενδιαφέρει. Ο άκαμπτος ηθικός του κώδικας, κι ένα αξιοθαύμαστο ψυχικό απόθεμα, λειτουργούν πάνω και πέρα από το σύνθετο πλέγμα των διαπροσωπικών σχέσεων.

       Όπως και στα δύο προηγούμενα μυθιστορήματα, έτσι κι εδώ, το απρόσμενο που μας επιφυλάσσει ο συγγραφέας προς το τέλος, η πλήρης ανατροπή, μας γοητεύει και μας καθηλώνει. Και εδώ η κατάσταση περιπλέκεται όταν εμφανίζεται ο άγνωστος Χ. Οι συνεχείς εκπλήξεις κι ανατροπές φτάνουν στο τέλος σ’ αυτό που μεταφορικά θα ονομάζαμε “σημείο βρασμού” της υπόθεσης, παίρνουν τη μορφή σχεδόν φάρσας. Τα πρωθύστερα καταρρέουν σαν ντόμινο, οι μάσκες κυριολεκτικά πέφτουν και, πέφτοντας προκαλούν πάταγο και υπαγορεύουν μια νέα ανάγνωση, απαλλαγμένη από το γνωστό πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί και τη δυναμική που έχουν πυροδοτήσει οι εξελίξεις. Οι διορίες προκαλούν απίστευτες πυκνώσεις και υπερθερμαίνουν τα γρανάζια της πλοκής. Ανακατεύοντας, με τρόπο εντυπωσιακό κι ανορθόδοξο σχεδόν την τράπουλα, ο Παύλου μας καθιστά ακόρεστους για τα εφεξής. Στον Δόγη, λιγότερο απ’ ό, τι στον Κοσμηματοπώλη, τα εξω – αφηγητικά στοιχεία διανθίζουν την αφήγηση. Εδώ επίσης, σε αντίθεση με τον Κοσμηματοπώλη, η μικρή πόλη, εμπλέκεται, έστω και σποραδικά, έστω προς το τέλος, στη μυθοπλασία. Δεν είναι παντελώς απούσα.

        Απ’ όλα έχει ο μπαξές του Δόγη: οργανωμένο έγκλημα, ύποπτες συναλλαγές, εμπορεία πάσης φύσεως, αδίστακτους εκβιασμούς, σκληρή ομερτά, σεξ σε όλες τις εκφράσεις κι επιλογές και ωμή λεκτική και σωματική βία. Οι διάλογοι είναι εκτενείς, ευφυείς κι εξαντλητικοί σε μερικές περιπτώσεις, στοιχείο που προσδίδει πρόσθετο ενδιαφέρον, καθώς δημιουργεί εύφορο έδαφος για την παρουσίαση των ψυχολογικών διακυμάνσεων των ηρώων. Οι διάλογοι στον Δόγη, με τον ωμό τους ρεαλισμό και την ευφυή τους προσέγγιση, καθηλώνουν τον αναγνώστη. Ο συγγραφέας μεταφέρει τα λεγόμενα των ηρώων του χωρίς περικοπές, φτιασιδώματα κι αδιέξοδες ωραιοποιήσεις. Αυτή ακριβώς η πρόθεση διαχωρίζει τον αληθινό συγγραφέα από τον ευκαιριακό γραφιά.

      Οι χαρακτήρες στον Δόγη είναι αρκετοί και πολυσύνθετοι. Συμπλέκονται αδιάρρηκτα μεταξύ τους ή ακτινωτά σε σχέση με τον πρωταγωνιστή, μέσα από διαλόγους, οι οποίοι  χαρακτηρίζονται από μια γλώσσα ωμή, τραχιά έως αγοραία πολλές φορές. Το στοιχείο αυτό, βέβαια, ερεθίζει τον αναγνώστη, ωστόσο είναι αναγκαίο διότι εξασφαλίζει την απαραίτητη αληθοφάνεια και προσμετράται στη γενικότερη αίσθηση ρεαλιστικής απεικόνισης του σκηνικού και των προσώπων, στοιχείο που επιδιώκει διακαώς  ο συγγραφέας. Θα τολμούσα να πω ότι στον Δόγη παρατηρούμε μια εκλεκτική ωριμότητα του Παύλου, η οποία εκφράζεται και στην επιδέξια χρήση των τεχνικών της συγκεκριμένης μυθοπλασίας, στο πλάσιμο των χαρακτήρων, αλλά και στη χρήση των εκφραστικών μέσων. Ξεχώρισα, ανάμεσα σε άλλα, το κεφάλαιο «ο άλλος», όπου στήνεται, με την κινητήριο της ψυχογράφησης,  αριστοτεχνικά  ένα δαιμονικό παιχνίδι ανάμεσα στις δύο αντικρουόμενες φύσεις της προσωπικότητας ενός εκ των ηρώων.    

        Ας μείνουμε λίγο στους βασικούς βραχίονες της μυθοπλασίας, που δεν άλλοι από τις ανακρίσεις. Με ικανή γνώση και μαεστρία ο Παύλου χειρίζεται τους μοχλούς της ανακριτικής διαδικασίας. Με στρωτές, ομαλές διακυμάνσεις και απόλυτα πετυχημένες προσαρμογές του ψυχολογικού παράγοντα στις εκάστοτε επικοινωνιακές απαιτήσεις, καταφέρνει και δημιουργεί ένα σφιχτό και ρωμαλέο επικοινωνιακό αποτέλεσμα, απόλυτα συμβατό με τις απαιτήσεις του απαιτητικού αναγνώστη . Αποδεικνύεται άριστος ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής. Ώρες ώρες, έχεις την εντύπωση ότι ο συγγραφέας έχει ζήσει πρώτα πολύ με τους ήρωες και τους έχει προπονήσει εξαντλητικά, πριν αποφασίσει να τους “δοκιμάσει”, ρίχνοντάς τους στην αρένα της μυθοπλασίας.

        Η ελικοειδής αφήγηση στον Δόγη έχει μια άγρια ομορφιά. Οι βεβαιότητες παλεύουν με τις αμφιβολίες, μέσα σε ένα σκηνικό έντασης και ζόφου. Ένα συνεχές παιχνίδι εκτυλίσσεται, με θεατή τον αναγνώστη, ένα παιχνίδι νεύρων, πολλών αδιευκρίνιστων ρόλων, αλλά κι ένα αμείλικτο παιχνίδι με τον χρόνο. Κάθε αράδα του κειμένου στρώνει διάπλατα το χαλί σε ένα ‘γιατί’. Οι απαντήσεις μεταγγίζονται, αλλά δεν υπάρχει καμία συμβατότητα. Τα πορίσματα απορρίπτονται από το σώμα της έρευνας κι αναζητούν εναγωνίως παράκεντρες προσεγγίσεις . Με αυτόν τον τρόπο, συντηρείται ζωηρό κι αδιάλειπτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Θα λέγαμε ότι σπιθαμή προς σπιθαμή ο συγγραφέας μελετά τον αφηγηματικό του χώρο και τον κεντάει κυριολεκτικά ψιλοβελονιά, με εξαιρετικά λεπτομερείς κι ανεξίτηλες λεπτομέρειες. Είναι τόσο σφιχτοδεμένα και πυκνά τα νήματα της αφήγησης, ώστε έχεις την εντύπωση πως τίποτα δεν απουσιάζει, πως όλες οι μικρές σχισμές στη μυθοπλασία έχουν στοκαριστεί επιμελώς. Απ’ αυτή την άποψη, ο Παύλου θα λέγαμε ότι είναι λάτρης της οργανικής, της ενταγμένης σε σαφές πλαίσιο, λεπτομέρειας. Είναι απίστευτος ο τρόπος με τον οποίο αποθεώνει τη λεπτομέρεια και την κουμπώνει στο βασικό του σχέδιο.

        Να σημειώσουμε επίσης ότι υπάρχει σε αρκετά σημεία το μαύρο χιούμορ και η πικρή ειρωνεία, που προσιδιάζουν απόλυτα στον σκοτεινό κόσμο του περιθωρίου και της παρανομίας. Όμως επιτρέψτε μου, δεν θα βιαζόμουν να χαρακτηρίσω τον κόσμο του Δόγη ‘περιθωριακό’, γιατί πολύ απλά δεν είναι. Αν με το περιθώριο διατηρούμε οπτική επαφή, γνωρίζουμε την υφή του, τα βασικά χαρακτηριστικά του, τούτος εδώ μοιάζει περισσότερο με έναν κόσμο παράλληλο, ο οποίος , ακριβώς επειδή δεν “φοράει τη μάσκα του” περνάει ανενόχλητα από δίπλα μας κι εμπαίζει την αφέλειά μας να τον θεωρούμε σημαίνοντα. Ένας κόσμος, είναι αυτός του Δόγη, που αποκαλύπτεται σε όλο το εύρος του, όταν αθέατα, εν κρυπτώ, βάζει τη μάσκα του. Μια δράκα υπανθρώπων, αποσαρθρωμένη, διατεθειμένη να ανεχτεί τη διαπόμπευση και την καταισχύνη, προκειμένου να διατηρήσει τα κεκτημένα της, το βιοτικό της επίπεδο. Αυτή είναι η ανθρωπομάζα  που περιγράφεται στον Δόγη.

        Ο Παύλου είναι ένας πολύ ευαίσθητος δέκτης, αφουγκράζεται την περιρρέουσα πραγματικότητα και την διυλίζει μέσα απ’ οτιδήποτε κινείται στον καμβά της μυθοπλασίας. Τον απασχολεί τόσο η παθολογία της κεντρικής διοίκησης όσο και του μικρόκοσμου της καθημερινότητας, δεν είναι απομονωμένος, αυτιστικά εγκλωβισμένος στον ζοφερό κόσμο των ηρώων του, παρακολουθεί με αγωνία το ασταθές παλαντζάρισμα ενός αόρατου συστήματος, τις ακριβείς σταθερές του οποίου αγνοούν οι πρωταγωνιστές και οι αναγνώστες. Στο μυθιστόρημα διακρίνουμε στοιχεία που συναντήσαμε και στον Κοσμηματοπώλη, όπως τη διάθεση για πολιτικό και κοινωνικό σχόλιο, καθώς και τη ροπή προς τον έμμεσο σχολιασμό για κάποια κακώς κείμενα της πόλης, που φιλοξενεί τους ήρωες και τα έργα τους. Επιμένει ο Κώστας Παύλου να προσφέρει στους ήρωες του ένα αυστηρά προσδιορισμένο τοπικό πλαίσιο, το οποίο τυγχάνει να είναι αυτό που γεννήθηκε και μεγάλωσε.

Και σε αυτό το μυθιστόρημα, επίσης, όπως και στο προηγούμενο, περνούν εμφατικά οι απόηχοι της μεγάλης κρίσης. Ο βασικός κατηγορούμενος κι ένας από τους κεντρικούς ήρωες της υπόθεσης είναι πρόεδρος μιας πτωχυμένης κατασκευαστικής. Επιπροσθέτως, αρκετά από τα δευτερεύοντα πρόσωπα εμφανίζονται με συμπτώματα ευθείας ή έμμεσης προσβολής απ’ τον ιό της κρίσης και τα συμπτώματα συνομιλούν με τη δυναμική της μυθοπλασίας.

        Ο Παύλου έχει μελετήσει εξαντλητικά όχι μόνο τον δικό του μυθιστορηματικό  τοπίο αλλά κι εν γένει το τοπίο της τρέχουσας μυθιστορίας του χώρου στον οποίο κινείται. Ένας χώρος απαιτητικός, που δεν αποδέχεται αυτοσχεδιασμούς και κατά προσέγγισιν ψηλαφίσεις. Γι’ αυτό και η ισορροπία ανάμεσα στο πραγματικό και στο φαντασιακό είναι εξασφαλισμένη, δίχως την ανάγκη καταφυγής σε υπερβολές κι ευρηματικές ακρότητες. Επιπλέον, ο συγγραφέας έχει προσφύγει, με σύνεση αλλά και συναίσθηση των ορίων και του αφηγηματικού μέτρου, σε ποικίλες πηγές γνώσεων, προκειμένου να επιτύχει, όπου χρειάζεται, την απαραίτητη αληθοφάνεια. Για τον Δόγη καταφεύγει, για παράδειγμα, πάλι στον χώρο της ιστορίας ή ακόμα και στον χώρο της επιστήμης της βιοχημείας για την απαραίτητη τεκμηρίωση.

        Τέλος, να σημειώσω τον ευτυχή συγκερασμό που συνιστούν το ευμέγεθες του βιβλίου – συνθήκη που εξασφαλίζει αρκετές ώρες συναρπαστικής αναγνωστικής εμπειρίας -, η ιδιαίτερα ελκυστική, σε σχέση με το μέγεθος, τιμή του και το εξαιρετικά καλαίσθητο εξώφυλλο. Ένα τρίπτυχο που καθιστά, μεταξύ άλλων, το παρόν μυθιστόρημα μια θελκτική πρόταση για τη βιβλιοθήκη μας.

        Ο ομιλών το απόλαυσε πραγματικά και στις τρεις αναγνώσεις, καθώς, εκτός απ’ τις ανάγκες της παρουσίασης, είχα και την τιμή να μου ανατεθεί από τον συγγραφέα και η επιμέλεια του κειμένου.

         Καλές αναγνώσεις σας εύχομαι λοιπόν και  στον Κώστα Παύλου εύχομαι να έχει ο Δόγης του μια καλή πορεία.

Ανάγνωση σελ. 18

Τέλος